ბესიკი ერთგვარი ლიტერატურული ფსევდონიმია XVIII საუკუნის გამოჩენილი ქართველი პოეტის ბესარიონ გაბაშვილისა. ბესარიონი იყო შვილი თეიმურაზ მეორის კარის მოცძღვრის, ცნობილი საეკლესიო მოღვაწის, მწიგნობრის და პედაგოგის ზაქარია გაბაშვილისა. დაბადებულია ბესიკი 1751 წელს. 1779 წელს პოეტი დიპლომატიური მიზნით სპარსეთს გაიგზავნა. გზად მას შეუდგენია დღიური. დღიურში აღნიშნულია: „ მე იობის ნათესავი გაბაონელიძე, ძე მოძღვრისა ზაქარია ყოვლად ღირსისა, ოდეს ვიყავ წლისა [28], მაშინ... წარვივლინე... ერანად“ო. ბესიკის დაბადების თარიღი ამით გარკვეულია(1779-28=1751).
XVIIIსაუკუნეში გაბაანნი ეკუთვნოდნენ აზნაურთა წოდებას. ეს წოდება მათ რაღაც განსაკუთრებული დამსახურებისთვის მიუღიათ, თორემ ადრიდან უბრალო მდაბიონი ყოფილან. XVIII საუკუნეში კარგად ახსოვდათ გაბაანთ წასული და არაერთგზის დაუგესლავთ კიდევაც აწმყოში განდიდებული გვარისშვილები. ამ მხრით საყურადღებოა ავთანდილ თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს სატირული მუხამბაზი კარნეტ ო ს ე გ ა ბ ა შ ვ ი ლ ი ს მისამართით: სალამ ალექ, კარნეტო, რისთვის მოგიწყენია? მინდა ღირსად შეგამკო, ქება შენი მსმენია არ გსვენის აფიცრობა, აბა რისთვის ჰქენნია? ჰსჯობს, ისევ მამა- პაპათ მოიგონო ზნენია, თბილისს ჰკერო ქევანი, აქ ეთრევა ბენია, პეტერბუხში რა გიძეს, რისთვის მოგირბენია არ გიხდება სერთუკი, თვალთა ცრემლი გდენია, ჰსჯობს, ძველლებურ გვარისებრ ტივათა ჰკრა ხენია!
არ გიხდება მუნდერი, არც სულთანი თავზედა,
შენ ხომ დაჩვეული ხარ კურტნის დადგმას ტანზედა, ნახშირი გეკიდოს
ამ ლექსს დედანში დართული აქვს გრიგოლ ბატონიშვილის საინტერესო კომენტარია: ,,ავთანდილ თუმანისშვილისაგან ნათქვამი მუხანბაზი იოსებ გაბაშვილზე, რადგან ორნივ დავით ბატონიშვილს ახლდნენ. ვინაიდგან გაბაშვილი იგი იოსებ ფრანცუცის დროს ჯარში შევიდა და აფიცრობა მისცეს, ე.ი. კარნეტობა . და წავიდა გაბაშვილი ფრანცუცების საომრად და როდეს იქიდამ მობრუნდა იგი,
მაში[ნ] ჩხუბი უყო გაბაშვილმა ამ თუმანიშვილსა და კიდეც გალახა ძალიაან. და ამ თუმანიშვილმა ცემის მაგიერათ ეძ ლანძღვის ლექსი დაუწერა, რადგან გაბაანთ ვირებს ეძახიან ძველათგან და მეტივენიც ყოფილან ადრიდგან”ო.
ამავე გრიგოლ ბატონიშვილს თავი ხელნაწერ კრებულში (H2130) შეტანილი აქვს ბესიკის ცნობილი სიტირული ლექსი ჭიბუა ორბელიანზე (,,დამპალო ლეშო”) შემდეგი შენიშვნით: ,,ჭაბუა მდივანბეგი დიდი საბატიო და მეცნიერი და შემაქცევარი კაცი იყო, და მეფე ირაკლის დიდათ უყვარდა; და ხუმრობებიც ოცოდა, და მოთხრობა სიტყვისა მსწრაფლად და მარდად იცოდა. და ამის გამო კურთხეულმა მეფე ირაკლიმ უბძანა: <<ჭაბუავ, რატომ ბესარიონს მაგიერ ლექს[ს] არას დაუწერო>>. და მაშინვე იმავ წამს მოახსენა: <<შენი ჭირიმე, ბლლიაძეს რა ლექს[ს]ის გაეწყობაო>>. იქ მყოფთა დიახ ბევრი იცინეს”.
ჭაბუას ირონიული მახვილი, რა თქმა უნდა, ბლიაძეს ხვდება. ამ სახელით ნათლავს არისტოკრატი პოეტი და მდივანბეგი ბესარიონ გაბაშვილს. ხოლო ბლიაძე იყო ნიჭიერი, მაგრამ მდაბიო სოციალური ფენიდან გამოსული სახალხო მელექსე, მესტვირე. საყურადღებოა , რომ აკაკი წერეთელი თავის თავს სწორედ ამ სახალხო მგოსან ბლიაძეს ადარებს (ირემიას გოდების გამო):
მაგრამ მე რა მარჯის მიბაძვას?
სად წმინდა კვერთხი, სად ჩხირი!
სად ჩემი სტვირი, სად მისი
იერიქონის საყვირი?
_ის მაღალ ჰანგზე ჰგოდებდა,
მე ბლიაძურად გავყვირი.
მაინცდამაინც, ბესიკის მამა ზაქარია დიდი პატივით სარგებლობდა თეიმურაზ მეორის კარზე. ის იყო დიდად განათლებული და განსწავლული კაცი. როგორც ცნობილია, ზაქარია გაბაშვილი მეთაურობდა იმ ორტოდოქსალურ საეკლესიო ჯგუფს, რომელიც მკვეთრად წნააღუდგა განთქმულ ანტონ კათოლიკოზს. ზაქარიამ შესძლო თავისი ავტორიტეტით თეიმურაზის დაყოლება და საეკლესიო კრებამ ანტონი თანამდებობიდან გადააყენა, ვითარცა კათოლიკობისადმი მიდრეკილი პირი.
მაგრამ ირაკლი მეფე სხვაგვარად აფასებდა ანტონის ნიჭს. განათლებული ექს-კათოლიკოსი მეფეს თავისი სახელმწიფოებრივი იდეალები მომხრე პირად მიაჩნდა და ერთგულ თანამშრომელს ხედავდა ამ ანაფორიან ბაგრატიდში.
თეიმურაზის გარდაცვალების შემდეგ ირაკლიმ რუსეთიდან დაიბარა ანტონი და კვლავ ძველი თანამდებობიდა შეთავაზა. ეს კი ზაქარია გაბაშვილისა და მისი დასის აშკარა გამოწვევა იყო. ზაქარიას ბრძოლა მიუღია, მაგრამ უთანასწორო ომის პირობებში უცხო ძალისათვის მიუმართავს დასახმარებლად. ასეთ ძალად იმერეთი გამოჩენილა. ზაქარიას იქ დიდი თანაგრძნობა უპოვია როგორც საეკლრსიო, ისე საერო წრეებში.
ჩვენამდე შენახულა ერთი დოკუმენტი, რომელიც ამ მხრივ ფრიად საყურადღებო ცნობებს შეიცავს. ესაა <<განჩინება და მსჯავრი სამოციქულოი ზემოისა საქართველოისა მამადმთავრისა ანტონის მიერ და ეპისკოპოსთა,სამეფოსა ქალაქსა ტფილისს ტალატსა საკათალიკოზოსა შეკრებულთაგან ზაქარიასთვის ხუცისა და ვიეთთამე მიმდგომთა მისთა ცხადად დამთრგუნველთა საღვთოთა და მამათა კანონისათა>> (წ.კ.ხელნ.#(წ.კ.ხელნ.#3182).
ამ განჩინების აქტში,სხვათა შორის, წერია, რომ ზაქარია:განიპარა სამეფოით საქართველოისითა სხვად სამეფოდ [ე. ი. იმერ რეთად, ა. ბ.] ესე გვარითარე სივერაგიტა, ვითარმედ იტყოდა ურცხვინოდ რეცა მეფისაგან განტევებასა თვისსა. წარვიდა სხვად სამეფოდ ამისთვის, რათა ე კ ლ ე ს ი ა ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ს ა კ ე თ ი ლ მ ს ა ხ უ რ ი თ მ ე ფ ი რ თ უ რ თ მ წ ვ ა ლ ე ლ ე ბ ა დ, ესე იგი შემწყნარებელად ლათინთა სარწმუნოებისა” გ ა მ ო ე ც ხ ა დ ე ბ ი ნ ა ო.
განჩინება 1764წელს ეკუთვნის. მაშასადამე ზაქარისა იმერეთს გადასვლა ამის უწინარეს დროს უნდა მომხდარიყო, მაგრამ არაუადრეს 1762წლისა (ამ წელს დაბრუნდა კათალიკოსი ანტონი).
როგორც ჩანს, ზაქარია ბრალდებოდა ირაკლის საწინააღნდეგო ინტრიგების მოწყობაც ეს ბრალდება უფრო მკაფიოდაა გამოთქმული განჩინების პირველსავე მუხლში: ,, გამოჩნდა უკვე ჩვენსა ამას ეპარხიასა შინა კაცი გამყრნელი ქრისტეს სავენახისა ზ ა ქ ა რ ი ა უ კ ვ ე ხ უ ც ე ს ი... ა ღ დ გ ა ც ი ლ ი ს წ ა მ ე ბ ა დ კ ე თ ი ლ მ ს ა ხ უ რ ს ა ზ ე დ ა მ ე ფ ე ს ა ჩ ვ ე ნ ს ა და მამამთავარსა ზედა ჩვენსა”...
საეკლესიო კრებაზე ზაქარია ვნებით არ გამოცხადებულა, მაშინ მოვიყვანეთ კრებად ამბობს განჩინება შტაგონობითს ზომების რომ არ გაუჭრია, კრებულს სასტიკი განაჩენი გამოუტანია ,, ოპოზიციონერების” მიმართ: ,, ყოვლად უკეთურსა მას და უსჯულოსა ზაქარია ხუცეს __ყოფილსა განკვეთილვყოფთ წმინდისაგნ მღვდელობისა. შევაჩვენებთ, ვსწყეფთ, შევკრავთ ჩვენდა მოცემულთა მღვდელმთავრობითითა ხელმწიფებითა...
გააანვკვეთთ დაიკვნობისაგან და შევაჩვენებთ შვილსაცა მისსა იოსებს, ვითარცა მამისა თვისსა შემწესსააა... შევაჩვენებთ ჭურსაცა მას ეშმაკისასა, მოწაფესა მისსა ისაკსა...
წელსა 1764, თვესა ოქტომბერსა18”.
საეკლესიო კრების განჩინების გამოტანის შემდეგ ყოფილი მოძღვრის მდგომაერობა უნუგეშო შეიქნებოდა(სამეფო კარიდან კი ის, ალბათ, ადრიდანვე იქნა გაძევებული). წოველ შემთხვევაში, ზაქარიას საშვალება მისცემია ქართლში დარჩენილიყო და მონანიებას შესდგომოდა. განჩინებაც შეიცავს ამის დასტურს: ,,უკეთუ მოვიდენ სინანულად... შევიწყნარებთო”. მაგრამ ზაქარია გაჯიუტებულა: ,,მიერითგან უკეთურესთა საქმეთა მოქმედი” გამხდარა. ეს ამბავი 1767 წელს მომხდარა. ჩვენ მოგვეპოვება ამ საგანზე ირაკლის ოფიციალური მიწერილობა ყიზლარის კომენდატ გენერალ-მაიორ პოტაპოვთა ( სიმოკლისა და ინტერესისათვის დოკუმენტი მთლიანად მოგვაქცევს):
უწყება ესე ჩვენგან-ვითხოვთ, რათა მოისმინოთ!
ხუცესი ვინმე სახელით ზაქარია, ნათესავით გაბაშვილი, ჩვენისა სამეფოოსაგანი,
ბოროტ განმსჯელი და უუკეთურესსა ზედა გზასა დადგომილი, მისმან უწმინდესობამან მამათმთავარმანჩვენმან და ეპისკოპოსთან სამეფოოსგან მადლისა განაშვლეს წელიწადსა ჩროდ [ 1764 ], თტვესა ოკტომბერსა იც [ 18 ] ქალაქსატბილისს.
და ოდეს იგი შეიჩვენა, მიერითგანუუკეთურესთა საქმეთა მოქმედი წელიწადსა ამას ჩროს [ 1677 ] განვაგდეთ სამეფოთ ჩვენით და გვესმის, რომელ ყიზლაქ ქალაქადმისრულ არს, რომლისა ჭეშმარიტი უწყება მოგართვით თქვენსა ზეაღმავლობასა. ნუ შეიწყარებთ მას ვითარცა ქრისტიანეთა ვადლისა შიშველ არს.
მეფე ირაკლი .
ანალოგიურიმიწერილობა ანტონ კათოლიკოსსაც გაუგზავნია საეკლესიო ხაზით
(იქვე).
ოფიციალური დოკუმენტებიდან არაფერი ჩანს ზაქარიას ქონებრივი მდგომარეობის შესახებ შეჩვენებისადა გაევების აქტებთან დაკავშირებით, ხოლო ასტრახნის ეპისკოპოსისადმი მირთმეულ არზაში ზაქარია თვითონ აცხადებს: ,,სახლი და კარი წამართვეს”-ო. ასეთი სასჯელი თითქოოს ბუნებრივი უნდა ყოფილიყო მსგავსი დანაშაულისათვის.
როგორც ირაკლის წერილიდან ჩანს, ზაქარიას რუსეთისაკენ უქნია პირი. საეკლესიო წრეებს გარდა ნამოძღვრალს დასახმარებლად მიუმართავს ირაკლის მოქიშპე ემიგრანტულ ბაგრატიონმეფისათვის, სახელდობრ, ვახტანგ მეექვსის შტამომავლიბისთვის.
ჩვენამდე მოღწეულია ,,ნამოძღვრალის ზახარია გაბაევის მიერ მიწერილი ასტრახნით მოსკოვს მათისა უგანათლებულესობისა მეფის ვახტანგის ძისა გიორგისამდი” ამ წერილის ერთი ცალი თვითონ ბესიკის მიერაა გადანუსხული.
ეს წერილი ერთსადაიმავე დროს ქებასაც წარმოადგენს და არზასაც. აქ ზოგი მეტად საინტერესო ცნობა გვხვდება:
წიგნი დადვეს ქუფრი-ბინდი, მითხრეს: ,, აღიარე ინდი,
ფრანციცულად გაღიღინდი, თორემ გაგცრც ვით
სიმინდი!”
პაპის სჯულზე მე შევწყინდი, იყო სულის წარმაწყინდი,
მითხრეს: ,,რააადგან დაგვიჟინდი, ოვსსეთის მთას გადაფრინდი”.
მოიპარსა რა ნიკაპი, მით უარვჰყავთ დიდი პაპი!
აღმაფრინეს ვით რომ ლაპი, აღმათრივეს მწვირე ტლაპი;
რაც მებადა, უყვეს ხლაპი, გამომაძეს შიშველ
ღლაპი,
ზეცას გადგან გვირგვინ-შლაპი, თუ წყალობა აღმასლაპი.
როგორც ჩანს, ზაქარიას ქონების კონფისკაციასაც არ დაჯერებულან და მისი ოჯახის წევრებიც წაუგვრიათ. ამავე არზაში ქვევით ვკითხულობთ :
მე მტირალს ქართლი გამომაარეს,
ყვედრება-გმობა ზედ დამაყარეს,
მეუღლის წართმას არ მიმაკმარეს,
შვილნი რვანიცა ერთ-ჟამ წამგვარეს,
მყავ მწირი-მონა აქ შესაწყნარეს,
რათა გაგთქმინდე მთასა და ბარეს.
ზაქარია გაბაშვილი მრავალრიცხოვანი წვრილი შვილების პატრონი ყოფილა. მოხსენებულ რვა შვილში, ალბათ, უასაკონი უნდა ვიგულისხმოთ, თორემ უფროსი შვილი ოსე—როგორც ვიცით—მასთან ერთად იქნა შეჩვენებული.
თავისთავად ცხადია, რაოდენ თავზარდამცემი უნდა ყოფილიყო ზაქარიას ოჯახისათვის მომხდარი ამბები.
შესაძლებელია ოჯახის ნაწილი სამეფო კარზედაც გადაიყვანეს და ნივთიერად უზრუნველჰყვეს, მაგრამ, როგორც უნდა იყოს, აფორიაქებული ცხოვრების პირობები ნამოძღვრალის ცოლშვილს თავის დაღს დაასვამდა.
ჩვენ ბანსაკუთრებით პატარა ბესიკის ბედი გვაინტერესებს, თორემ ოსე გაბაშვილი ასე გადმოგვცემს თავისი აღზრდის ბეჩავ სინამდვილეზე.. ,,ერთი გლახაკი და უცხო და მწირი ობლობასა და სიღარიბესა და განსაცდელსა შინა აღმზარდა მამამან ჩემმან ზაქარია მოძღვარმან”ო1.
თეიმურაზის გარდაცვალებისას (დაახლოვებით იმ დროს უნდა დაწყებულიყო ნამოძღვცრალის მდგომარეობის შერყევა) 11 წლის ბესიკს პირველდაწყებითი განათლება მიღებული ექნებოდა. ზაქარიას ოჯახი ეთერთ უწარჩინებულეს ინტელიგენტურ კერას წარმოადგენდა მწერლობასა და მწიგნობრობაში დიდად დახელოვნებულს. თვითინ ზაქარიას და ბესიკს რომ თავი დავანებოთ, ოსეთს ცნობილი მდივან-მწიგნობარი იყო და კალიგრაფი, ამასთან პოეტი და გრამატიკოსი. 1785 წლის ერთი საბუთი დაწერილია ,,ხელითა მწირისა ნიკოლაოს გაბაონელისათა”2..ნიკოლოზის ძმობას დადასტურებულია ოსეს წერტილობითი მოწმობით (მიმოწერა, 44). ზაქარიას ოჯახს უნდა ჰკთვნებოდა 1816
წლის ერთი სიგელი გადამწერი დიაკკონი გაბაონის-ძე დავი;იც. ოჯახის დანარ'ენი წევრების[ესახებ არაფერი ვიცით.
მმართალია,პ. ბუტკოვი ბერისიკის ძმად თვლის პოეტთან ერტთად რუსეთში დიპლომაატიური მიზნით მივლინებულ სვიმონ გაბაშვილს, მაგრამ, ოსემ გადმოცემით,სვიმონი მათი ბიძაშვილი ყოფილა და არა ძმა.Oოსე ერთგან წერრრს ანა დედოფალს: “მერმეთ ჩემი ბიძაშვილი სვიმონ მოემზადებინა წამოსასვლელად ბესარიონის მაგიერად” -ოო(მიმოწერა,33). იონა რუისის მიტროპოლიტსაც იასაში ენახა~. ;ბესარი გაბაონი და სვომონ, ბიძისა მისისა ძე ~.
მაინცდამაინც, ეს სვიმონიც ზაქარიას ოჯახის წრეს ეკუთვნოდა. თვითონ ზაქარია მოძღვარი-მასწავლებელიც ყოფიოლა და, საფიქრელია შვილების აღზრდაზე პუირადად იზრუნებდა. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ბესიკის ბინებრივმა ნიჭმა შესაფერისი გამოვნილება პოვა.
ოჯახის მეთაურის შეჩვენება და საქართველოდან გაძევება, ცხადია, მძიმე პირობებში ჩააყენებდა ცოლ შვილს და ბავშვების ნორმალური აღზრდის მსვლელობას შეაფერხებდა.
მამის გავლენისაგან თავის დასაღწევად, როგორც ვთქვით, ბესიკი დედითა და უასაკო და _ ძმებით შესაძლებელია სასახლეშიც გადაიყვანეს, ყოველ შემთხვევაში, სასახლის ერთგვარ კონტროლს დაუქვემდებარეს.
ზაქარის აღმზრდელობითი მეთოდი ბუნებრივად ორტოდქსალურ_კლერიკარული უნდა ყოფილიყო, ახა წრეში ბავშვი უფრო საერო ხასიათის ჩვევებს შეითვისებდა.შესაძლებელია, ძველი ჟანგის ამოსახოცათ ბესიკში განსაკუთრებით გააღიზიანეს სწორედ ანტი-კლერიკატული, ანტი-ეკლესიური ტენდენციები. სამწუხაროდ, ჩვენ არავითარი უშუალო ცნობებეი არ მოგვეპოვება ამ მხრით, ხოლო, ტრადიციული გადმოცემებით პატარა ბესიკს თითქოს ხელობად მიუჩნევია ბერ-მონაზვნების კილვა ლექსებით. ამაზე თურმე ბერებმა გამოთქვეს
გაბაანდაგან აღმობრწყინდა ახლად ჟამადანტექრისტე, შე, დალოცვილო უფალო, ეს რა გამოგვიქოფიტე?
როგორც ჩანს, ბესიკს კარგად უნდა შეესწავლა სპარსული და თურქულ-აზერბაიჯანული. რა საკვირველია ის მშვენიერად ყოფილა განსაწამული ძველ ქართიულ მწერლობაში და, სხვათა შორის, თითქოს ზეპირად სცოდნია საბა ორბელიანის მთელი ლექსიკონი. ივანე ბატონიშვილი ამ საგანზ გვიამბობს: მოუთხრობენ ამისთვის, რომელს სცოდნოდეს მთლადე ლეკსიკონი ქართული2~_ო უთუიდ საყურადღებოა, რომ ბესიკის ხელში ყოფილა ლექსიკონის ერთი საბასეული ავტოგრაფი, რომელიც პოეტს სპარსეთში მივლინებისას თან წაუღია და საკუთარი დღიუღებიც ჩაურთავს ხელნაწერში.
ბესიკი მალე დაახლოვებია იმდროინდელ მოწინავე საზოგადოებას, მარავალი ერთგული დსა მოყვარული ტოლ-ამხანაგი შეუძენია უმაღლეს წრეებიდანაც. დავით ორბელიანი_ირაკლის სიძე, პირველი კაცი სახელმწიფოში, სარდალი და სახლთუხუცესი უინტიმესი გრძნობებით იყო დაკავშირებული ჭაბუკ მგოსანთან. მოწინავე საზოგადოებასთან სიახლოვე გარკვეულ დაღს ასვამდა პოეტის აზროვნებასა და ფსიქიკას.
ბესიკს არ გაუწყვეტია დავით სარდალთან მიმოწერა შორეულკრემენჩუკ-იასადანაც კი, პოეტის ელეგიური ტონები ესალმენებოდა შემდგომ აგრეთვე სასახლიდან გაძევებული სარდლი8ს გულის ტკივლებს სასახლის ფავორიტებისა და დარეჯან დედოფლის ინტრიგებით ირაკლი მეფემ პოლიტიკურ მოღვაწეობას ჩამოაშორა ადრინდელ დროში მისთვის საყვარელი ასპინძის გნმირი ხოლო ბესიკმა ამის გამო მხურვალე გრძნობებით მოუსამძიმრა სარდალს <<ცრემლთა დინარით>>.
მარტო რადა ღირს ამ ლექსის ორო გაბედული ტაეპი, სადაც არაორაზროვანად დაგესლილა სასახლის ინტრიგათა მთელი ხროვა:
ნუთუმცა გველმან, ენით მოკვლელმან
გმირსა ქედასა დაგდვა საცილო!
ამაში აშკარად ისმის ბესიკის პოლიტიკური განწყობილება და პატტრიოტიკის ხმები.....
მეგობრული ინტიმობით ყოფილა ბესიკი დაკავშირებული განთქმულ ლევან ბატონიშვილთან, რომლის დაკარგვა კოეტმა ლირიკულად გამოიტანა ვრცელ ელეგია
ოდა <<სამძიმარსი>>
ბესიკის მახლობლი ყოფიილა მირიან ბატონიშვილი, ირაკლისძე კათოლიკოსი ანტონი (II) და სხვები. ((ბესიკის მიმოწერა)) ნათელს ჰფენს ძის სიახლოვეს XVIII ს.პოლიტიკურ მოღვაწე სულხან ორბელიანთან (რასაკვირველია, ეს სხვა პირია, ვიდრე სულხან_საბა ორბელიანი).
უდაოა ბესიკის სიახლოვე ირაკლი მეორესა და გიორგი ბატონიშვილთან. ოღონდ არსაიდან ჩანს, თითქოს პოატი ყეენის კარზე ყოფილიყოს გაგზავნილი ირაკლის დავალებით (როგორც ამტკიცებენ ჭიჭინაზე, გიორგძედა სხვები).
ბუნებრივი იქნებოდა ახალგაზრდა მგოსნის მეგობრობა იმდროინდელ ქართულ ინტელიგენციაასთან. დავით რექტორი ამ წრის ერთერთი საუკეთესო წარმომადგენელი იყო უთუოდ. გადაარჩენილა რექტორის მეგობრული გრძნობით სავსე რამდენიმე ბარათი ბესიკის სახელზე. ერთგან ის პოეტს წერს ჩვეული რიტორიკული <<შტილითა>>:
საყვარო ძმაო, სულითო,
. . . . . . . . . . . . . . . . .
ვეღარ ვეღირსე შენთანრე განცდა-ხალვად,
შენნი მასურნე მშვიდობისა ჰამბავნი...
დამახასიეთებელი ასეთი მიმართვაც ,,სულთა საწყურო, გულისა შენაყვარო~ (იქვე, 140) , ,,მისს კეთილშობილებას გაბაონ მოძღვრის-ძე, საყვარელ ძმას და მეგობარს ბესარიონს_შენი უსაკუთრესი ძმა და მეგობარი ალექსის_ძე დავითი~ (195, 206).
და რომელი ერთი ჩამოვთვალო? მთელი მოწინავე ახალგაზრდობა ბესიკში პოვებდა საყვარელ ტოლ-ამხანაგს და ერთგულ მეგობარს. გადმოცემით, პოეტი ახლო ურთიერთობაში ყოფილა ,,მდაბიო~,ლხინის მოყვარულ ,,ამფსონურ~ წრეებთანაც. მაგრამ, მანცდამაინც, უმაღლესი არისტოკრატიული საზოგადოება შეადგენდა იმის იდეალს. ცდილობდა ამ საზოგადოების მანერების შეთვისებას, იჟღინთებოდა ამ საზოგადოების იდეური ,,ბაგაჟით~.
ბესიკის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ მისი მეგობრები სასახლის კამარილიის მოწინააღმდეგე კეთილშობილ პატრიოტთა დასს ეკუთვნოდნენ. მარტო დავით სარდლის პიროვნება რად ღირს ამ მხრით! ეს გულადი კაცი თავგამეტებით ებრძოდა სასახლეში ფეხმოკიდებულ ანომალიას. მაგრამ უსათუოდ ისიც აღსანიშნავია, რომ დავით სარდალმა სრულიად ვერ გაითვაისწინა ახალი დროის ისტორიული პერსპექტივი და ანტირუსული ორიენტაციის დროშით ბრძოლა წააგო. ასეთ პირობებში ოსეფა ყორღანაშვილის მსგავსი მედროვეები იოლად ახერხებდნენ მდიდარი ნაყოფის მოსთვლას. ხოლო დავით სარდალი კეთილშობილი კონსერვატორის როლში იძულებული გახდა გზა დაეცალა.
დავით სარდლისადმია მიძღვნილი ბესარიონ გაბაშვილის ,,ასპინძის ომზედ”. ეს პატარა პოემა შეიცავს საუცხოო ეპიურ ფონზე ასახულ დავითის გრიმული პიროვნების ზვიად ქებათა_ქებას. თხზულების უკვე პირველი შესავალი ტაეპი'სასღვრავს ქება_პოემის მთელ იდეურ სარჩულს:
ასპინძის მიწა გიწამებს....
საოცარი სიღრმით და მხატვრული ძალით გადმოუცია ბესიკს ძველი ქართული ხმალის ეს უკანასკნელი ძლიერი გაელვება ასპინძის ველზე. სხვათა შორის, ასპინძის ომში პირველად მოხდა რუსული კურსის ცხადი გამოცდა. ამდენად ამ განთქმულ ბრძოლას დიდი ისტორიული დემოსტრაციის მნიშვნელობა მიეცა, განსაკუთრებით თანამედროველთა თვალში. როგორც ცნობილია, მეფის რუსეთმა აქ შეირცხვინა სახელი. ბნელი წარსულისა და არა ნაკლებ საეჭვო აწმყოს მქონე გენერალმა ტოტლებენმა ცუდად ამხილა რუსული კურსი. ამ გარემოებამ ბევრ ურწმუნო თომას შემატა ძალა, ეჭვი დაბადა რუსული ორიენტაციის თვიტონ ზოგიერთ მომხრეთა
შორის, ხოლო დიდი აღშფოთება გამოიწვია აშკარა მოწინააღმდეგეთა ბანაკში. დავით სარდალი, ვგონებთ, უკანასკნელთა ჯგუფს ეკუთვნოდა. ირაკლის სტრატეგიულმა ნიჭმა და დავით სარდლის უზომო სიმამაცე საშინელი კატასტროფისაგან იხსნა ქვეყანა. ბესიკის პოემა სარდლის რაინდობით არის შტაგონებული. შემდგომ მაინც რუსული ორიენტაციის თავგამოდებული მოსარჩლე პოეტი ,, ასპინძის ომში “ დაუზოგავად ამხელს ტოტლებენის ვერაგ საქციელს:
ვაი, მას დღისა მომხსენმან ვითარ ვინ რით განვაქიქო?!
ცილი დასდევს მეფეს რუსთა: ჩვენთვის კეთილს არა იქო!
ღრაფი ჯარით გამობრუნდა,_მითსახელი ვერა იქო,_
სხვა პასუხი არვის მისცა: სითაც მოველ, წავალ იქო.
ბესიკს ატყვევებს და ახარებს დავით სარდლის მამაცური თავგამეტება, პატრიოტული გზნება და პერსონალური გულადობა. ბესიკი დავით სარდლის რაინდული ხმლის მოტრფიალეა. დავით სარდალი ბესიკს აგონებს ძველ საქართველოს გმირული სულის გახმაურება.
უმნიშვნელო როდია, რომ დავით სარდალი და სახლთუხუცესი იყო იმავე დროის გრძნობიერი პოეტი და განათლებული მწიგნობარი, ავტორი ლამაზი მუხამბაზებისა და განთქმული ,,ყურამანიანის” გადმომღებელი ქართულ ენაზე. ტყუილად კი არ უწოდებს სარდალს ბესიკი ,,ყარამან დავითს”. მწერლობის სიყვარულიც, ალბათ, დიდად აახლოვებდა XVIII საუკუნის ამ ორ დიდ ადამიანს. ნაზი და გულთბილი მეგობრულ გრძნობებში, ბესიკი მოურიდებელი და დაუნდობელი იყო ყოველი მოწინააღმდეგის მიმართ. ძლიერი და გესლიანი სიტყვა_პასუხით ბესიკი მკვეთრად ესხმოდა მოპირდაპირის ყველაზე უფრო მტკივნეულ მხარეს. განსაკუთრებული სიმწვავით ჰკილავს ბესიკი თავის ლიტერატურულ მოპაექრეს, ცნობილ მზეჭაბუკ, ან, უბრალოდ, ჭაბუა ორბელიანს.
ჭაბუა უაღრესად საიტერესო პიროვნება ყოფილა. ის იყო სახელმოხვეჭილი პოლიტიკური მოღვაწე, მდივანბეგი, მსწავლელი ბრძენი, ფილოსოფოსი, პოეტი, ანეგდოტის_სატირიკოსი, პედაგოგი. გარეგნობით_ფრიად მახინჯი, კუზიანი, უშნო, შესაზარი. ხასიათით_მყრალი, უხეში, ამასთან გაბედური, პირდაპირი, პატივმოყვარე ავადობამდე. როგორც პოეტი_სატირიკოსი, ჭაბუა იყო მახვილგონიერი და მწვავე სიტყვის პატრონი. ბოროტი და შხამიანი სატირული პამფლეტებით ის თითქოს ჟინს იკლავდა თავის ფიზიკურ ნაკლზე.
და იყო ერთი პოეტური ციებ_ცხელება, ბასრობა, კილვა, უწმაწური სიტყვების კორიანტელი. პაექრობაში ჩაბმული იყო მთელი იმდროინდელი მაღალი საზოგადოებრიობა, სასახლის არისტოკრატია, დიდკაცობა, ქალი თუ კაცი. გაშაირება, ლექსით გაჯიბრება გართობის ერთერთ საუკეთესო ფორმას წარმოადგენდა. არცერთი ლხინ_მეჯლიში, თუ დაბრაილური ეკრებილობა, არ აცდებოდა ამ გზას.
ბესიკის ერთი ახალი ავტოგრაფის გამო
1932 წელს გამოვიდა ბესიკის თხზულებათა სრული კრებულის აკადემიური გამოცემა (ალ.ბარამიძისა და ვ. თოფურიას რედაქციით, გამომცემლობა ფედერაცია ). ტექსტის დადგენისას რედაქცია, სხვათა შორის, ერთ ასეთ დამაბრკოლებელ გარემოებას წააწყდა: ბესიკის ზოგიერთი ლექსი ცნობილი აღმოჩმდა მხოლოდ ზ. ჭიჭინაძის გამოცემით (,,ლექსნი თქმულნი ბესარიონ გაბაშვილისაგან”, ტფილისი 1885). ამის მიხედვით ზოგიერთ წინანდელ რედაქტორს (*მაგალითად, ს. გოგრაძეს ) ესათუის ლექსი სადაოდ მიუჩნევია, ან სრულიად უყურადღებოდ დაუტოვებია და ახალ გამოცემაში არ შეუტანია.
უკანასკნელი გამოცემის რედაქციის მიერ ჩატარებული კვლევაძიების წყალობით
დადასტურდა ჭიჭინაძისეული გამოცემის რადენიმე ლექსი, მაგრამ რედაქციამ მაინც მეცნიერული სიფრთხილე ირჩია და ხელნაწერებით დაუდასტურებელი ლექსები კვლავინდებურად სადაოდ დასტოვა და შენიშნა: ,,ჩვენ იმედს სრულიად არ ვკარგავთ, რომ ახლა მომავალი უფრო დასაყრდნენ რეალურ ცნობებს წარმოაჩენს, ხოლო მანამდე საკითხის ღიად დატოვება საქმეს არ ავნებს. განსაკუთრებით საყურადღებოა ამ მხრივ იმ ლექსების ბედი, რომლებიც მხოლოდ ზ. ჭიჭინაძის
გამოცემით არის ჯერჯერობოთ ცნობილი” (,,ტექსტისათვის გვ.177).
რედაქცია განსაკუთრებულ მნიშვნელობას აძლევდა ჭიჭინაძისეული გამოცემას,
რომელიც ზოგიერთ შემთხვევაში ხელნაწერის მაგივრობას ასრულებდა, და ხაზგასმით ამბობს: ”ჭიჭინაძის მნიშვნელობის მიფუჩეჩება და მისი ზერელედ გვერდს ავლა არ შეიძლება (ეს მარტივი ხერხი იქნებოდა, მაგრამ უმართებულო). უთოდ საყურადღბოა, რომ ჭიჭინაძის დაბეჭდილი ერთადერთი ლექსი('”პირველ სიმდაბლეს აღეკარ”) ს.გიორგაძემ სადაო განყოფილებაში მოათავსა, როგორც ხელნაწერებით გაუმართლებელი ტექსტი, ამ უკანასკნელად-კი ეს ლექსი ბესიკის ავტოგრაფიულ რვეულშიც აღმოჩნდა! მეორე “სადავო” <<მარად შენ მიმაჩნდე>> უბრალო დამახინჯებული ვარიანტი ყოფილა ბესიკის უდავო ლექსისა <<რა გული დავაგე შენად სარებლად>>. <<ან ალვა ხარ ტანადობით>>დადასტურდა 656 ხელნაწერით – ო (გვ. 177).
ამჟამად ჩვენ ხელთ ჩაგვივარდა ბესიკის კიდევ ერთი სადავოდ მიჩნეული ლექსის “სოლომონ მეფის ეპიტაფიის” ავტოგრაფი. ლექსი აღმოჩნდა საქართველოს მუზეუმის ყოფ. საისტორიო-საერთნოგრაფიო საზოგადოების გაურჩეველი და აუნუსხავი საბუთებისკოლექციაში. ლექსი დაწერილია ცალკე ქაღალდის ნაჭერზე, ზომით22X12 სანტიმეტრი და ნოლოში დართული აქვს ტექსტისავე ხელით შემდეგი მინაწერი: “კურთხეულის [დედანში: კხლის] მეფის სოლომონი [ს] საფლავის ქვაზედ დასაწერი იამბიკონი, რომელი [რი] თქვა ვისარიონ ძემან მოძღურისა ზაქარიასმან, მდივანმან უმაღლესისა მეფისა დავითიანისა დავითისმან”.
ასეთივე მინაწერი ჰქონია ზ. ჭიჭინაძის მიერ ნახულ ხელნაწერსაც, ოღონდ გამომცემელს შეცდომითამოუკითხავს `ზაქარიასაგან~ (იქვე, 161).
ამ ლექსის აღმოცენა ერთი მხრივ ამართლებს 1932 წლის გამოცემული ტექსტის რედაქტორთა ზევითციტირებულ მოსაზრებებს, ხოლო მეორე მხრივ კიდევ ზედმეტ სიფრთხილეს ავალებს ყველა იმათ, ვინც ხელაღებით მოინდომებს ზ. ჭიჭინაძის შეკრებილი ცნობების აბუჩად აგდებას.
0 comments:
Post a Comment